نظام چهار عاملی و همهکاره شدن خاتم الانبیاء در عرصه ساختوساز
قرارگاه خاتم الانبیاء سپاه پاسداران / درست زمانی که بر اساس اصل ۴۴ قانون خصوصیسازی و به فرمان خامنهای مجوز واگذاری به بخشهای شبه دولتی را داد، در پروژههای کلان ساخت و ساز ایران نیز تغییری صورت گرفت و باعث تسهیل اجرای این واگذاریها شد. از این دوره به بعد، پروژههای بزرگ ساختمانی هرچه بیشتر از نظام سه عاملی فاصله گرفتند و در قالب نظام چهار عاملی پروژهها را بهدست گرفتند. این تغییر بستری را برای قرارگاه خاتم الانبیاء فراهم کرد تا بدون نظارت دقیق مهندسی، پروژههایی بسیاری بهدست بگیرد و خود را به یکی از بزرگترین دستگاههای اقتصادی و نظامی تبدیل کند.
نظام سه عاملی چیست؟ پیش از روی کار آمدن جمهوری اسلامی، در ایران هر پروژه در حوزه صنعت با نظام سه عاملی اجرا میشد. نظام سه عاملی شامل کارفرما، مهندسان مشاور و پیمانکار است. در طرحهای بزرگ عمرانی و صنعتی قراردادهایی بسته میشدند که در آن کارفرما و پیمانکار بهوسیله عاملی به نام مشاور یا (مهندسان مشاور) اجرای پروژه را برعهده میگرفتند. در این روش مهندسان مشاور نقش موثری در مشورتهای پیش از طراحی، طراحی و کنترل کیفیت اجرای پروژه داشتند زیرا کیفیت فنی را اصل قرار میدادند. مدیریت پروژه نیز با کارفرما بود. اما گاهی کارفرما توانایی یا زمان مدیریت پروژه خود را نداشت. اما این روند در پروژههای کوچک ساختمانی گاه زمانبر بود و به این دلیل گران تمام میشد.
برای تعدیل این مشکل نظام چهار عاملی تعریف شد. در نظام چهار عاملی، عامل چهارم مدیریت پروژه را به عهده میگیرد. این طرح در سال ۱۳۷۸ از سوی سازمان مدیریت و برنامهریزی پیشنهاد شد. در این نظام، وظیفه کارفرما در قالب قراردادی به یک شرکت تخصصی مدیریتی محول میشود. این شرکت را اصطلاحا «عامل چهارمی» یا «پیمانکاری عامل چهارمی» مینامند. در این روند برای کم کردن وظایف کارفرما شرکتهای پیمانکاری ای. پی .سی. وارد صحنه شدند و وظیفه آنها طراحی و اجرای پروژهها بود.
ای. پی .سی.(epc) مخفف کلمه Engineering Procurement Construction است. در قراردادهای ای. پی .سی. وظیفه طراحی و تامین تجهیزات و اجرای پروژه به پیمانکار سپرده میشود و کل مسئولیتهای مدیریت اجرا و کنترل کیفی پروژه نیز به عهده پیمانکار است. احمدینژاد در پروژه مسکن مهر از این روند چهار عاملی و قراردادهای ای. پی .سی. استفاده کرد تا واسطهها را کم کند و بتواند در طرح مسکن مهر خانههایی ارزان برای مردم بسازد.
زمانه درباره نظام چهار عاملی با یک کنشگر و مهندس عمران در ایران که برای امنیت، نامش برای زمانه محفوظ است گفتوگو کرده است. در این مقاله از او با نام مستعار «مهندس امید» نقل قول میکنیم. مهندس امید معتقد است که دولت احمدینژاد روند نظام چهار عاملی را به روندی کلان و سیستماتیک تبدیل کرد و با این کار دست نهادی همچون خاتم الانبیاء نیز در ساخت و سازهای بزرگ گشودهتر شد. او توضیح میدهد:
تا وقتی که رویه اول یعنی کارفرما، مشاوران ناظر و پیمانکار وجود داشت، سرلوحه تمام کارهای مهندسان و معماران، آییننامهها، مقررات و استانداردها و نشریات مختلف بود و کیفیت کاری بالا بود. ولی وقتی که سیستم چهار عاملی به شکل کلان اجرا شد و پیمانکار در قالب قرارداد عامل چهارمی به همه کاره تبدیل شد، در قراردادهایی که به نام پیمانکاران ای. پی .سی. آمدند و مثلا قرارگاه خاتم الانبیاء را کردند همه کاره یک پروژه، اینجا وضع بر هم ریخت. کیفیت کار شدیدا افت کرد. چون قرارگاه خاتم خودش محاسبه میکرد، خودش تایید میکرد، خودش نظارت میکرد و خودش اجرا میکرد.
مهندس امید درباره شیوه کار شرکتهای «عامل چهارمی» یا همان «پیمانکاران عامل چهارمی» میگوید:
در این روند شرکتهای عامل چهارم که فقط نقش نظارتی دارند نقشههای پیمانکار را میگیرند و بر اساس نقشهها بر ساخت نظارت میکنند. مشکل این رویه در پروژههای بزرگ است. تفاوت بسیاری وجود دارد بین وقتی که مهندسان مشاور پروژه را طراحی میکنند و زمانیکه یک پیمانکار خودش طراحی میکند. پیمانکار همیشه به سمت حداقل کردن هزینه پیش میرود در حالی که مهندسان مشاور به سمت بهینه کردن پروژه از نظر کارایی و امنیت و استحکام پیش میروند. در پروژههای بزرگ حذف شرکت مهندسان مشاور مساوی است با پایین آمدن شدید کیفیت سازهها.
به گفته مهندس امید، احمدینژاد که در وهله اول خواست با این تغییرات واسطهها را کم کند، در واقع مهندسان را به منجلابی انداخت که حالا تمام کارکنان صنعت ساختمان در آن درگیرند. او درباره بخشی از مشکلات کارآمد نبودن این روند چهار عاملی در پروژههای بزرگ به زمانه میگوید:
مشکل اصلی ناکارآمدی این طرح این است که در «سازمان مسکن و شهرسازی» و حتی «سازمان نظام مهندسی» فساد وجود دارد و با رشوه میتوان در هر دو سازمان طرحی که نباید اجرا شود را به تصویب رساند. اضافه شدن عامل چهارم هم به بهبود این طرح کمک نکرد. چون سیستم حذف فساد وجود ندارند و خود این شرکتهای عامل چهارم هم در بازی فساد وارد شدند. همچنین این طرح باعث شد در نهایت بسیاری از شرکتهای خوب خصوصی نیز در این پروسه حذف شوند.
بنابراین همزمان با تفسیر جدید ماده ۴۴ خصوصیسازی و واگذاریهای داراییهای دولتی به شبه دولتی (خصولتیسازیها) و واگذاری پروژههای بزرگ به نهادهایی همچون قرارگاه خاتم الانبیاء و بستن قراردادهای ای. پی. سی. در نظام چهار عاملی که پیمانکار در آن همهکاره است، این قرارگاه بهعنوان پیمانکار و همهکاره پروژههای کوچک و بزرگی که در دست داشت، تبدیل شد. از این دوره به بعد، دست مهندسان مشاوری که به خاتم الانبیاء وابسته نبودند، هم در طراحی و هم در کنترل کیفیت پروژههای این قرارگاه کوتاه شد.