هفتاد سال پیش، زمانی که کودتای آمریکایی-بریتانیایی (که این هفته در هفتاد سالگی آن هستیم) برای برکناری نخست‌وزیر منتخب ایران به ظاهر در آستانه شکست بود و سرنوشت ایران معلق مانده بود، سیا آماده بود تا قید این عملیات را بزند یک افسر اطلاعاتی ۲۸ ساله بریتانیایی که وقایع را از یک پایگاه مخفی در قبرس دنبال می‌کرد، اصرار داشت این عملیات متوقف نشود.
کودتاگران در نهایت موفق شدند دکتر محمد مصدق نخست وزیر وقت ایران را که به دلیل نقشی که در ملی کردن نفت و خارج کردن نفت ایران از کنترل بریتانیا بازی کرده بود و محبوبیت بالایی داشت، بازداشت کرده و شاه را به تهران برگرداند.
بیشترین بخش کار‌های اطلاعاتی، «جمع‌آوری داده» است. به ندرت پیش می‌آید که یک جاسوس مانند «نورمن داربیشایر» افسر MI6 در سال ۱۹۵۳ مسیر تاریخ را تغییر دهد. چه آنکه در پی کودتا منافع بریتانیا در کوتاه‌مدت احیا شد، اما کودتای ۲۸ مرداد و ایجاد آتش خشم راه را برای انقلاب سال ۱۳۵۷ و دشمنی ایران و غرب هموار کرد.
با وجود گستردگی وقایعی که «داربیشایر» رقم زده و کودتایی که برنامه‌ریزی کرده، اطلاعات کمی در مورد او و نقشش وجود دارد. او با وجود سن کمش توسط MI6 به عنوان مسئول این عملیات انتخاب شده بود، چون به زبان فارسی مسلط بود و پیش از این نزدیک به یک دهه را در ایران سپری کرده بود. داربیشایر از دور عوامل خود را جمع‌آوری کرد تا اعتراضات را در خیابان به راه بیندازند. این اقدامات نهایتاً مصدق را برکنار و شاه را برگرداند.
در لندن، کودتا به عنوان یک پیروزی تلقی شد که کنترل نسبی بر میادین نفتی ایران را بازگرداند و این پیام را مخابره کرد که بریتانیای پساامپراتوری همچنان می‌تواند در سراسر جهان نفوذ داشته باشد. به نظر می‌رسید که داربیشایر برای مقامات اطلاعاتی بریتانیا حیاتی بود،حالا ۷۰ سال پس از کودتای ۲۸ مرداد مشخص شده که او یکی از چند فرد خارجی بود که در تمام مدت اقامت آیت الله خمینی در نوفل لوشاتو به عنوان مترجم در کنار او بوده است.
داربی شایر درباره کودتای ۲۸ مرداد مصاحبه ای کرده بود که این گفت‌وگو بنا به دلایلی تا ماه اخیر اجازه نشر نیافته بود. با این حال امروز الجزیره گزارشی از رونوشت جدید کشف‌شده از مصاحبه نورمن داربیشایر رییس بخش «Persia» سرویس اطلاعات مخفی انگلستان «ام آی 6» را منتشر کرد.
الجزیره در این باره نوشت: نورمن داربیشایر در سال ۱۹۸۵ این گفت‌وگو را انجام داده بود، اما به دلیل تقاضای او جهت منتشر نشدن چهره‌اش تاکنون پخش نشده است. قرار است فیلم این مصاحبه در مستد «کودتا ۵۳» به کارگردانی تقی امیرانی فردا چهار شنبه در بریتانیا اکران شود.
با این حال گاردین در گزارش خود در باره این گفت‌وگو روایت دیگری را مطرح می‌کند. این نشریه می‌نویسد: «نقطه عطف زمانی بود که امیرانی به سندی کلیدی در پژوهش رها شده برای مستند تلویزیونی پایان امپراتوری، از مجموعه مستندهای برجسته گرانادا در اواسط دهه ۸۰ میلادی، دست یافت. در بخشی از این مستند که در مورد ایران بود، مصاحبه‌ای با داربی شایر وجود داشت که صادقانه صحبت می‌کرد.در آن مستند داربی شایر می‌گوید: یادداشتی به من داده شد که بسیار ساده بود. گفتند به آنجا برو، به سفیر اطلاع نده و هر هزینه‌ای که برای سرنگونی مصدق با ابزارهای قانونی و یا شبه‌قانونی نیاز داری را از سرویس اطلاعات مخفی بگیر. افسر MI6 در ادامه توضیح می‌دهد که مبلغ هنگفتی، بیش از یک ونیم میلیونپوند هزینه کرد. وی افزود: من شخصاً دستور می‌دادم و شورش خیابانی را هدایت می‌کردم.در بخش دوم این گزارش مستندساز ایرانی اشاره می‌کند:البته آن مصاحبه جنجالی داربی شایر هرگز پخش نشد. در فیلم امیرانی، قسمت مربوط به داربی شایر با بازی رالف فینز ایفا می‌شود که سطرهایی از متن سانسور شده گرانادا را بیان می کند. مقاله آبزرور در سال ۱۹۸۵ توسط نیگل هاوکس (خبرنگار)، درست قبل از نمایش قسمت ایرانی توسط کانال چهار، پخش شد.اما وقتی برنامه پخش شد، داربی شایر و شهادت وی در تلویزیون حذف شده بود. در نقد تلویزیونی که هفته بعد توسط جولیان بارنز، منتقد آبزرور، ارائه شد هم هیچ اشاره‌ای به این بخش از داستان نشد. امیرانی، مرچ و کارشناسان اطلاعاتی طرف مشورت آنها، نتیجه می‌گیرند که دولت پس از یک اکران خصوصی به این مساله ورود کرد و مانع استفاده تهیه‌کنندگان فیلم‌ها از مصاحبه داربی شایر شد. به روزنامه‌ها، از جمله روزنامه آبزرور که در آن زمان دونالد ترلفورد سردبیر آن بود، اعلام شد که طبق قانون ایالتی «اخطار دال» دیگر نباید به این موضوع بپردازند.
ایران بریفینگ بخش‌هایی از متن اصلی این گفت‌وگو که روز گذشته در آرشیو امنیت‌ملی آمریکا به اشتراک گذاشته شده را ترجمه کرده است.
۷۰۰ هزار پوند انگلیسی محرک کودتا
داربیشایر در بخشی از این گفت‌وگو تاکید می‌کند: انگلیس نیروی محرک اصلی کودتای ۱۳۳۲ بود، اما بدون حمایت واشنگتن حاضر به ورود به این عملیات نبود. این حمایت با انتخاب دوایت آیزنهاور به ریاست‌جمهوری ایالات‌متحده در ۳۰ دی ۱۳۳۱ ممکن شد. مرحله بعد به گفته داربیشایر ترغیب شاه وقت بود که از طریق خواهر شاه، اشرف اغاز شد.
به گفته داربیشایر، محمدرضا پهلوی درباره کودتا تردید داشت، اشرف پهلوی را از پاریس به تهران پرواز دادیم تا محمدرضا پهلوی را قانع به موافقت با کودتا کند. او گفت: «ما این مسئله را به‌صراحت مشخص کردیم که همه هزینه‌ها را ما می‌پردازیم و من وقتی اسکناس‌ها را به او نشان دادم، چشمان اشرف پهلوی برق زد.» او در این رابطه اذعان می‌کند که خود او بیش از ۷۰۰ هزار پوند از طرف ام ای 6 خرج این کودتا کرده بود.
داربی شایر در این مصاحبه می‌گوید: متأسفانه اطلاعات ژنرال جانسن کلر رئیس ام آی 6 وقت راجع به خاورمیانه به‌اندازه یک بچه ۱۰ ساله بود.
تقی امیرانی کارگردان می‌گوید بااینکه ده‌ها سال است نقش انگلیس در کودتای ۲۸ مرداد یک راز آشکار است، دولت انگلستان به‌طور رسمی نقش اساسی خود در کودتا را تصدیق نکرده است. «پیدا کردن متن داربیشر مانند پیدا کردن اسلحه قتل است. این‌یک کشف تاریخی است.»
هراس از شوروی تا قتل افشارطوس
در این مصاحبه که در حال حاضر در سایت آرشیو امنیت ملی آمریکا بایگانی‌شده داربیشایر تاکید کرده است: «سیاست انگلیس در آن موقع حکم می‌کرد که تحت هر شرایطی کودتا صورت گیرد حتی اگر امتیاز توافقی سودمندی به انگلیس داده می‌شد زیرا انگلیس از سیطره شوروی بر ایران هراس داشت. »
بر اساس گزارش گاردین، این بخش از مصاحبه با داربی شایر هرگز منتشر نشد.
گاردین همچنین نوشت، شاید تکان دهنده ترین سند فیلم کودتای ۵۳ درباره نقش انگلیس در ربایش و سرانجام قتل «تصادفی» محمد افشارطوس رئیس شهربانی تهران باشد، حادثه ای که شورش را کلید زد و منجر به دستگیری و زندانی مصدق شد.
در اواخر این مصاحبه که مربوط است به سال ۱۹۸۵ مصاحبه‌گر مستند «پایان امپراتوری» از داربیشایر می‌پرسد که آیا او در قتل محمود افشار طوس رئیس شهربانی کل کشور دخالت داشته‌است؟ که او در جواب صراحتاً پاسخ مثبت می‌دهد و در ادامه می‌گوید که این قتل، به صورت عمد یا بخشی از برنامه نبود. پس از ربودن افشارطوس او را به غاری بردیم و مأمور جوانی را مسئول نگهبانی از او کردیم. افشارطوس به شاه توهین کرد، مأمور جوانی که نگهبان او بود عصبانی شد و او را به قتل رساند!
اما همراهی او با خمینی چرا تابحال مسکوت مانده ؟
دلیل آن این است که کسی تابحال از جاسوس بودن وی مطلع نبوده،شاید رهبران جمهوری اسلامی از هویت او مطلع بودند اما آنچه که تابحال بصورت بسیار کمرنگ و مختصر عنوان شده دال بر مترجم بودن وی است.
مصاحبه ابراهیم یزدی با روزنامه جامعه در سال ۱۳۷۶ اعلام کرد او دوست و همکلاسی صادق قطب زاده بوده و کسی بود که توانست اقامت خمینی را در فرانسه تسهیل کند.
یزدی تلویحا در آن مصاحبه گفته بود خمینی از فرانسه پناهندگی سیاسی گرفت تا بتواند در فرانسه اقامت داشته باشد. این مصاحبه یکی از دلایل توقیف روزنامه جامعه شد.
حضور نورمن داربی شایر در کنار خمینی همچنان از خط قرمزهای جمهوری اسلامی است و هیچ اطلاعی درباره وی داده نمی شود اما اطلاعات ضدونقیضی هم وجود دارد که از حضور وی در ایران دست کم تا پایان سال ۱۳۶۳ صحبت می شود، اطلاعاتی همچون همکاری وی با ارتشبد فردوست برای ایجاد نهاد اطلاعاتی جمهوری اسلامی،شاید نزدیکی وی با جمهوری اسلامی باعث شده تا سالهای پایان زندگی نورمن در هاله ای از ابهام باشد، آنسان که حتی محل فوت و دفن وی هم مشخص نیست و تنها گفته شده وی در سال ۱۳۷۲ در گمنامی درگذشته است.