دکتر امیر فرشاد ابراهیمی
سپاه پاسداران انقلاب اسلامی اولین نهاد و یا سازمانی است که در همان ابتدایی ترین روزهای پیروزی انقلاب اسلامی بر علیه نظام پهلوی ، با دستور آیه الله خمینی بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران تشکیل شده است .
آیه الله خمینی در دوم اردیبهشت سال ۱۳۵۸ طی فرمانی به شورای انقلاب اسلامی رسماً تأسیس این نهاد را اعلام کرد و شورای انقلاب نیز دستور تاسیس این نهاد نظامی را که در آنزمان و با توجه به نداشتن ارتش و هیچگونه نیروی نظامی دیگری که مورد اعتماد انقلابیون باشد را در دستور کار خود قرار دادند . حساسیت و فوریت تشکیل سپاه پاسداران در ماه های اول پیروزی انقلاب به آن برمیگردد که رهبران انقلاب هراسان بودند تا مبادا کودتا در ارتش و دیگر ساختارهای باقیمانده از دوره پهلوی بر علیه انقلاب صورت گیرد .
محمد محسن سازگارا، از اولین اعضای سپاه پاسداران که از دوره اقامت آیت الله خمینی در دهکده “نوفل لوشاتو” در حومه پاریس همراه او بود، می گوید: “فکر تاسیس یک ارتش مردمی برای سازماندهی انقلاب اولین بار در نوفل لوشاتو شکل گرفت، اما انقلاب با سرعتی بیش از پیش بینی ما به پیروزی رسید.”در چنین وضعیتی طرحی که در پاریس به ذهن انقلابیون رسیده بود، فورا در تهران به اجرا درآمد و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران تاسیس شد.
اگر چه عباس امیر انتظام سخنگوی دولت موقت در دوم اسفندماه ۵۷ خبر شکل‌گیری سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را به مطبوعات داده بود اما این نیرو از روزهای نخست پیروزی انقلاب در مساجد، اماکن دولتی، پادگان ها، کاخ ها و مراکز حساس کشور شکل گرفته بود. با این همه با فرمان آیت الله خمینی به شورای انقلاب در دوم اردیبهشت 1358 و تأسیس شورای فرماندهی سپاه گام اساسی برای سازماندهی این نهاد برداشته شد.
تا پیش از فرمان آیت الله خمینی، چند گروه مسلح تحت عنوان سپاه پاسداران فعالیت می کردند. برخی از نیروهای سیاسی تحت فرماندهی حسن لاهوتی در باغشاه ( محل سابق گارد شاهنشاهی ) در مرکز تهران مستقر بودند.
عده‌ای دیگر نیز به سرپرستی محمد منتظری ( فرزند آیه الله منتظری ) و محمدکاظم موسوی بجنوردی در مرکز گارد شهربانی پهلوی استقرار پیدا کرده بودند.
عباس زمانی (ملقب به ابوشریف) نیز که بعدها اولین فرمانده سپاه شد، به همراه نیروهای خود پادگان جمشیدیه را در اختیار داشت.
اما مرکزیت و اصلی ترین بخش سپاه پاسداران در پادگانی در خیابانی در شمال تهران که سلطنت‌آباد نام داشت و بعدها به همین دلیل به پاسداران مشهور شد در کاخی که متعلق به ساواک بود مستقر شدند که بیشتر اعضای نهضت آزادی ایران که افراد کلیدی آن در دولت موقت حضور داشتند، در آن عضویت داشتند .
بعد از اختلاف نظرها و آشفتگی هایی که بوجود آمد، شورای انقلاب تصمیم گرفت که این نیروهای مسلح مردمی را را با نام یکپارچه ” سپاه پاسداران انقلاب اسلامی” سازماندهی کند ، بدین ترتیب سپاه پاسداران که بر گرفته شده از جوانان و دانشجویان و عمدتا مبارزان مسلح قبل از انقلاب اسلامی بودند تاسیس گردید و هم در اولین قانون اساسی و بعد در قانون اساسی تجدید نظر شده به صراحت بر اهمیت آن تاکید شده است :
«سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که در نخستین روزهای پیروزی این انقلاب تشکیل شد، برای ادامهٔ نقش خود در نگهبانی از انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن پا برجا می‌ماند. حدود وظایف و قلمرو مسؤولیت این سپاه در رابطه با وظایف و قلمرو مسؤولیت نیروهای مسلح دیگر با تأکید بر همکاری و هماهنگی برادرانه میان آنها به وسیله قانون تعیین می‌شود. اصل 150 قانون اساسی »
کار فرماندهی سپاه پاسداران در ابتدا و با دستور شورای انقلاب به مجمعی بنام ” شورای فرماندهان سپاه پاسداران ” سپرده شد ، شورایی که در آن افرادی همچون علی خامنه ای محسن رضایی، محسن سازاگارا ، عباس آقا زمانی ( ابوشریف ) ، جواد منصوری، عباس دوزدوزانی، محمد منتظری، یوسف کلاهدوز، محمدکاظم موسوی بجنوردی، مرتضی الویری، محمد بروجردی، محسن رفیق‌دوست و علی دانش منفرد بودند و همچنین از طرف شورای انقلاب اکبر هاشمی رفسنجانی نیز به عنوان هماهنگ کننده و نماینده شورای انقلاب در سپاه معرفی شد.
در همان ابتدایی ترین روزهای پیروزی انقلاب کار بازداشت و تسخیر اماکن متعلق به رژیم پهلوی و هواداران آنها به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی سپرده شد و رفته رفته سپاه در کنار کمیته های انقلاب اسلامی که آن نیز نهادی انتظامی انقلاب اسلامی و در همان سالها بعدها تشکیل شد به عنوان یک نیروی نظامی شهری به حساب آمد که با توجه به شرایط روزهای پس از انقلاب در جامعه ایران و از هم گسیختگی قوای انتظامی کشور، مأموریت حفظ نظم و امنیت عمومی و در نهایت نگهبانی از انقلاب را عهده دار شده بود.
رفته رفته با پیدا شدن اختلافاتی در شورای فرماندهی و همچنین منصوب شدن اعضای شورای فرماندهی آنزمان سپاه به سمتهای دیگر با دستور آیه الله خمینی قرار شد فرمانده مشخصی برای سپاه پاسداران انتخاب گردد .
اولین فرمانده سپاه پاسداران جواد منصوری از اعضای قدیمی حزب ملل اسلامی و گروه حزب الله پیش از انقلاب بود که بعدا از سپاه به وزارت خارجه رفت و بعدها سفیـر ایران در چین شد. پس از او عباس آقازمانی مشهور به (ابوشریف) که او نیز از اعضای حزب ملل اسلامی و از مـوسسیـن و اعضای اصلی گروه حزب الله در ایران در سالهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و دارای چندین سال سوابق مبارزاتی مسلحانه با رژیم پهلوی در داخل و خارج ایران بود، فرماندهی سپاه و فرماندهی عملیات آن را بر عهده گرفت . وی بعدها به سمت کاردار و سفیر ایران در کشور پاکستان منصوب شد و پس از اتمام دوران ماموریت در پاکستان و بازگشت از آن کشور ، به منظور تحصیل دروس حوزوی مدتی به قم رفت و بعد از آن نیز سیاست را رها کرد و در پاکستان به شغل آزاد پرداخت . چند ماهی هم سید علی خامنه ای (رهبر فعلی ایران) فرمانده سپاه بود و در بعد از آن ، محسن رضایی است که آنزمان جوانی ۲۸ ساله بود و انبوه ای از مبارزه مسلحانه و حتا ترور چند نیروی پلیس رژیم پهلوی در قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و زندان را در کارنامه خویش داشت به این سمت منصوب شد که این فرماندهی 18 سال به طول انجامید . در این 18 سال که البته سخت ترین سالهای پر فراز و نشیب جمهوری اسلامی هم بود و حوادثی چون چند کودتای نافرجام ، درگیریهای قومی و عقیدتی مسلحانه در استانهای مختلف ایران ، حذف و بازداشت اعضا و فعالان سازمانهای سیاسی مخالف جمهوری اسلامی همچون حزب توده ، سازمان چریکهای فدایی خلق ایران ، فعالیتهای مسلحانه و تروریستی مخالفان جمهوری اسلامی همچون سازمان مجاهدین خلق و اصلی ترین آن جنگ ایران و عراق مسائلی بود که سپاه پاسداران نقش عمده ای در مدیریت و مهار آنها داشت و رفته رفته به عنوان یک سازمان نظامی مطرح و عمده جمهوری اسلامی شناخته شد .
پاسداران انقلاب اسلامی در سپاه ابتدا خود را نیروهای مسلمان وفادار به آموزه های اسلامی می دانستند و از همین رو فقط تقوا را ملاک برتری و تمایز می دانستند و همچون دیگر نیروهای نظامی از علائم و درجات نظامی استفاده نمیکردند اما رفته رفته شرایط و نیازمندیهای انقلاب به گونه ای شد که آیت الله خمینی به عنوان فرمانده کل قوا دستور تشکیل نیروهای مجزای هوایی ، دریایی و زمینی را به سپاه داد و با پایان جنگ ایران و عراق نیز آیت الله خامنه ای فرمان استفاده از درجات و علائم نظامی را به سپاه داد و دو نیروی نظامی دیگر را نیز ؛ نیروی بسیج و قدس را به سازمان سپاه افزود .
با پایان دوران 18 ساله فرماندهی محسن رضایی که اکنون به عنوان سرلشگر محسن نظامی شناخته می شد قائم مقام چندین ساله وی سرلشگر سید رحیم یحیی صفوی به فرماندهی رسید وی نیز دهسال فرمانده سپاه پاسداران بود تا اینکه در بعد از آن آیت الله سید علی خامنه‌ای به جای وی سرتیپ پاسدار محمدعلی جعفری که در آنزمان فرمانده نیروی زمینی سپاه بود را به فرماندهی سپاه پاسداران برگزید و او را از درجه سرتیپی به درجه سرلشگری ارتقا داد.
ساختار فرماندهی سپاه اکنون به شکلی است که ضمن آنکه فرماندهی کل قوا که همان رهبر می باشد در نظام جمهوری اسلامی در راس آن قرار دارد ، پس از آن فرمانده کل می باشد ، پس از او جانشین یا قائم مقام قرار دارد که در اصل منشی و هماهنگ کننده سپاه می باشد و پس از او نیز رئیس ستاد مشترک حائز اهمیت است که به طور مستقیم با فرمانده کل در بالا و با فرماندهان نیروهای پنج گانه در پایین مرتبط است. فرمانده کل سپاه مستقیما توسط رهبری انتخاب می‌گردد و جانشین و فرماندهان ستاد مشترک و نیروها به پیشنهاد فرمانده کل و با تصویب و حکم رهبری انتخاب می‌شوند.
دو ساختار مهم و کلیدی دیگر در سپاه بنیز وجود دارد : حوزه نمایندگی ولی فقیه و سازمان حفاظت اطلاعات .
حوزه نمایندگی ولی فقیه در سپاه کاملاً مستقل از ساختار فرماندهی و مستقیما زیر نظر رهبر جمهوری اسلامی است و ماموریت آن ایجاد شبکه های نظارتی و عقیدتی در تمامی اندام سپاه هست و نمایندگان رهبر در آنها حضور دارند ، سازمان حفاظت اطلاعات سپاه نیز که این سازمان نیز تقریباً مستقل از فرماندهی سپاه است است و فرمانده آن را رهبری با پیشنهاد فرمانده سپاه انتخاب می‌کند و فرمانده آن مستقیما با دفتر عمومی حفاظت اطلاعات در دفتر رهبری و شخص رهبر مرتبط است و به او گزارشهای امنیتی و اطلاعاتی پیرامون عملکرد و اعضای سپاه پاسداران می‌دهد .
سپاه پاسداران به غیر از ستاد فرماندهی کل و ستاد مشترک که هماهنگ کننده نیروها می باشد پنج نیروی ، با ماموریت‌های متفاوت دارد :
نیروی زمینی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
نیروی هوایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
نیروی مقاومت بسیج
نیروی قدس