«از همان ابتدا هدفمان ساخت بمب بود؛ قرار بود محرمانه باشد، اما افشا شد.» این جمله علی مطهری، نایبرییس پیشین مجلس شورای اسلامی که ساعاتی بعد به نقل از یک مقام سازمان انرژی اتمی تکذیب شد و نایبرییس پیشین مجلس شورای اسلامی را هم به تصحیح گفتهاش واداشت، فارغ از انگیزه طرح بحث، چرایی تشکیل پرونده هستهای جمهوری اسلامی و تبدیل آن به بحرانی تمام عیار را به زبان ساده و خلاصه توضیح میدهد.
آنچه مطهری گفت میتواند تلاش یک به حاشیه افتاده از هسته سخت قدرت برای جلب توجه یا کمک به گرم شدن تنور مذاکرات باشد. اما هیچ یک از گمانهزنیها درباره انگیزه مطهری از طرح چنین موضوعی، درستی گفته او را رد نمیکند. هرچند برخی در ایران و غرب تلاش میکنند با استناد به فتوایی مبهم منتسب به علی خامنهای، ادعای مخالفت رهبر جمهوری اسلامی با ساخت سلاح هستهای را تضمین ماهیت صلحآمیز فعالیتهای هستهای جمهوری اسلامی عنوان کنند، طیفی از شواهد و مدارک مبنای این ادعا را به چالش میکشند.
آرشیو به سرقت رفته از ساختمانی در جنوب تهران که هم اکنون در دست اسراییل است، نشان میدهد که ماهیت فعالیتهای هستهای جمهوری اسلامی دستکم تا سال ۱۳۸۲، زمانی که سازمان مجاهدین آن را افشا کرد، نظامی بوده است. با گذشت ۲۰ سال، رافائل گروسی، سومین مدیرکل آژانس بینالمللی انرژی اتمی از زمان تشکیل پرونده هستهای ایران، همچنان در جستجوی پاسخی برای پرسشها و ابهامها در فعالیتهای هستهای جمهوری اسلامی است. پرسشهایی نظیر کشف رد اورانیوم غنی نشده در سایتهای اعلام نشده که تهران تا مدتها اصرار داشت یکی از آنها «قالیشویی برادران رضایی» است.
براساس گزارش کارنگی فعالیتهای هستهای جمهوری اسلامی تا سال ۲۰۱۵، ۵۰۰ میلیارد دلار هزینه داشته است. این هزینه در هفت سال گذشته با توجه به خسارت تحریمها صدها میلیارد دلار دیگر افزایش یافته است. اکنون این پرسش مطرح است که آیا هدف از این هزینه هنگفت برای برنامههایی که سابقه آن در آرشیو هستهای موجود است، تنها راهاندازی چند نیروگاه ورشکسته مانند نیروگاه هستهای بوشهر، یا غنیسازی در سطح تسلیحاتی بدون در اختیار داشتن امکانات استفاده از آن است؟
تردید در هدف از تحمیل چنین هزینه گزافی بر اقتصاد ایران با ادعای توسعه برنامههای هستهای صلحآمیز زمانی بیشتر میشود که ترکیه در همسایگی ایران برای ساخت نیروگاه هستهای آککویو با مشارکت روسیه ۲۰ میلیارد دلار هزینه میکند. عربستان سعودی نیز هزینه ساخت ۱۶ راکتور هستهای ۲۲ گیگاواتی تا سال ۲۰۳۰ را ۱۰۰ میلیارد دلار اعلام کرده است. در مقابل چین تنها در سال ۲۰۱۹، ۱۰ میلیارد و ۴۰۰ هزار دلار خرج سلاح هستهای کرده است. گزارش رویترز نیز حاکی از آن است که کره شمالی در مجموع ۱.۳ تا ۳.۲ میلیارد دلار برای هستهای شدن هزینه کرده است.
کره شمالی، کشوری که برخی آن را الگوی جمهوری اسلامی میدانند هزینه دستیابی به سلاح هستهای و تهدید جهان را با فقر و فلاکت و انزوای مردمش میپردازد. پاکستان هم که به گفته مطهری میتوانست الگوی تهران برای تولید بیسروصدای بمب اتم و ایجاد بازدارندگی باشد، سالها پس از دستیابی به سلاح هستهای همچنان با بحرانهای عمیق اقتصادی و سیاسی دست و پنجه نرم میکند.
بار سنگینی که اقتصادی بیمار و تحریمشده بر دوش مردم ایران تحمیل میکند، ناشی از همان نگاهی است که برنامه هستهای اعلام شده و مطابق با استانداردهای بینالمللی دوره پهلوی را نخست «خیانت» خواند و سپس تلاش کرد از پستوهای بازار سیاه و شبکه عبدالقدیر خان راهی برای نظامی کردن آن بیابد که ناگهان افشا شد.
پیش از مطهری برخی دیگر از مقامات جمهوری اسلامی هم به ماهیت نظامی فعالیتهای هستهای اشاره کرده بودند. فریدون عباسی، رییس پیشین سازمان انرژی اتمی ایران در آذرماه ۱۳۹۹ پس از کشته شدن محسن فخریزاده، چهره کلیدی فعالیتهای هستهای-نظامی گفته بود، فخریزاده سیستم دستیابی به بمب اتمی ایجاد کرد و به همین دلیل اسراییل به او حساس شده بود.
در حالی که مذاکرات احیای برجام به دنبال درخواست تضمین منافع روسیه در توافق با ایران و تاکید تهران بر خارج کردن نام سپاه از فهرست سازمانهای تروریستی در تعلیق بهسر میبرد، برخی در دولت جو بایدن و اروپا همچنان بر این باورند که توافقی نظیر برجام میتواند صلحآمیز بودن فعالیتهای هستهای جمهوری اسلامی را تضمین کند.
اما گذشته و حال این فعالیتها بر بستر نگاه ایدئولوژیکی که مطهری از آن سخن گفت نشان میدهد که ابعاد آن به دوربینهای آژانس محدود نمیماند.